İzmirli İsmail Hakki Muhtasar Felsefe-i Ula

İzmirli İsmail Hakkı'nın felsefi dehasını yansıtan Muhtasar Felsefe-i Ûlâ, Osmanlı döneminde metafiziğin temel tartışmalarını değerlendiren önemli çalışmalardan biridir. Bu eser Aristoteles ve İslâm Meşşâî geleneğinin metafizik kavram ve tartışmalarını 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın ilk yıllarına taşır. İzmirli bu düşünce geleneğinin birikimiyle çağının materyalist ve pozitivist eğilimlerinin metafizik eleştirilerine karşı değerlendirme ve tenkitlerde bulunur. Böylece hem metafiziğin mahiyeti hakkında doyurucu bir birikim sunar hem de çağının sorunlarına ilmi çerçevede ışık tutar. Bu ilmi birikimiyle İslâm ve Batı düşüncesine fikirsel hâkimiyetini ortaya koyar. Muhtasar Felsefe-i Ûlâ metafiziksel sınırlar içerisinde ele alınan epistemoloji, ontoloji ve teoloji konularını İzmirli'nin döneminde daha önce benzeri görülmemiş bir şekilde sistematik bir içerikle ele alır. Bu eserin diğer önemi, İzmirli'nin metafizik alanda Batılı kavramlara karşılık Osmanlıca kavramlar kullanması ve bu kavramların Fransızca karşılıklarını eserin sonuna eklediği Fransızca-Osmanlıca bir sözlük ile alfabetik bir düzende ele almasıdır. Bu kavramsal tutumu onun ilmi hassasiyetini ortaya koyar. Bu etmenlerle Muhtasar Felsefe-i Ûlâ metninin içeriğine hiçbir müdahalede bulunulmamış olan bu latinizasyon çalışma Osmanlı entelektüel dünyasında metafiziğe verilen önemi anlamak açısından kritik önemde bir çalışmadır.