İstanbul'un Bizans Anıtları

Bu kitap, klasik dönemde Byzantion ve ortaçağda Konstantinopolis olarak bilinen İstanbul şehrindeki Bizans anıtlarının hikâyesi. Bizansın önemli anıt eserleri, kronolojik bir sırayla ve ait oldukları dönemler dahilinde, çalkantılı Bizans çağı boyunca başa geçen hanedanlar süresince meydana gelen politik, dini, sosyal, ekonomik, entelektüel ve sanatsal gelişmelerin eşliğinde anlatılıyor. Byzantionun mimari ve sanatsal mirasının başlıca kısmını oluşturan bu anıtlar, aynı zamanda, klasik çağ dünyasıyla erken modern Avrupanın ve Osmanlı İmparatorluğunun yeni devirleri arasında bir bağ işlevi görmüştür. Tadımlık Sunuş Bu, eski Byzantion ve Yunanlılarca Konstantinopolis olarak bilinen İstanbul şehrindeki Bizans anıtlarının hikâyesidir. Bizans İmparatorluğu, 4. yüzyıldan 6. yüzyıla kadar süren erken devrinde aslında Roma İmparatorluğu ile aynıydı ve Konstantinopolis bin yıldan fazla onun başkenti oldu. Bu yüzyıllar boyunca, imparatorluğun dini, çoktanrıcılıktan Hıristiyanlığa, dili ise Latinceden Yunancaya değişti ve eski ismine istinaden sonraları Bizans şeklinde adlandırılacak olan kültür ortaya çıktı. İmparatorluk 15. yüzyılın ortasında yıkıldığında, büyük bir kilise adamı olarak Gennadios, Helence konuşuyor olsam da, asla bir Helenim demem, çünkü Hellenlerin inandıklarına ben inanmam. Ben adımı inancımdan almak isterim ve eğer biri bana ne olduğumu sorarsa, Hıristiyan diye cevap veririm. Babam Thessaliada ikamet etmiş olsa da, ben kendime Thessalialı demem, Bizanslı derim, çünkü Byzantionluyum1 diyecekti. İstanbulda ayakta kalan Bizans anıtları arasında, en meşhuru Ayasofya olmak üzere yirmiden fazla kilise bulunmaktadır. Hâlâ mevcut diğer yapılar ise, şehrin muazzam kara surları ve deniz surlarının parçaları, iki ya da üç sarayın kalıntıları, surlarla çevrili bir liman, üç tane anıtsal sütun ve bir diğerinin kaidesi, iki tane muazzam yeraltı sarnıcı ve birkaç daha küçük sarnıç, üç tane çok büyük su haznesi, bir su kemeri, parçalar halinde birtakım kalıntılar ve Antik Byzantiona kesin olarak tarihlendirilebilen tek anıt konumundaki, şehrin en eski yapısı olan Hippodromun bir kısmıdır. Diğer eserler, özellikle Çağlar Boyu İstanbul ile Bizans ve Komşularına ayrılmış vitrinlerde olmak üzere İstanbul Arkeoloji Müzelerinde korunmaktadır. İstanbulun sokakları ve meydanları Ortaçağ Konstantinopolisinin ve hatta bazı yerlerde antik Byzantionun üzerine inşa edildiğinden, daha birçok kalıntı şehrin altında gizlidir. Anıtlar, şehrin tarihi eşliğinde kronolojik olarak anlatılacaktır. İlk bölüm, eski Byzantion şehrine ayrılmıştır; ikincisinde, Büyük Constantinusun başkentini Romadan, yeni Konstantinopolis şehrini yaratmak için İS 330da tekrardan inşa ettiği Byzantiona taşımasına sebep olan vakalar anlatılmaktadır; sonraki beş bölüm, I. İustinianosun hükümdarlığıyla (527-65) sona erdiği söylenebilecek geç Roma devrinde şehrin gelişimini izler. Takip eden bölümler, imparatorluğun Ortaçağda ani zayıflamasını, Makedonyalılar ve Komnenoslar hanedanı dönemlerinde yavaş toparlanışını, 1204-1261 yıllarındaki Latin hâkimiyeti sırasında neredeyse çöküş noktasına gelişini ve 1453te Sultan II. Mehmed liderliğindeki Osmanlı Türklerince yıkılmadan evvel, Byzantionun son bir rönesans yaşadığı Palaiologos imparatorları yönetimindeki Bizans Konstantinopolisinin son iki yüzyılını anlatır. İmparatorluğun iniş çıkışları, özellikle kiliselerde olmak üzere, şehrin mimari tarihine yansımıştır. En eskisi olan İoannes Prodromos Kilisesi (Studios Manastırı), 4. ve 5. yüzyıllarda ibadet amaçlı inşa edilmiş ilk yapılarda kullanılan klasik Roma bazilikası tipindedir. İustinianos devri kiliseleri Sergios ve Bakhos, Ayasofya ve Aya İrini sanki mimarların yeni bir çağ için yeni ifade biçimleri aradıkları, mimari formlarda verimli ve üretken, olağanüstü bir döneme aittirler. Ortaçağda imparatorluğun zayıfladığı, hiçbir inşaat faaliyetinin yapılmamış oluşundan bellidir, çünkü İustinianos ile Makedonyalılar hanedanının kurucusu I. Basileiosun (867-86) hükümdarlıkları arasında geçen üç yüzyıldan kalma şehirde tek bir mevcut kilise yoktur. O süreçte, şehrin kiliselerindeki tüm dini tasvirlerin yok edildiği ikonoklazma hareketi de yaşanmıştı. İkonoklazma, yeni kiliselerin yapıldığı ve figürlü mozaiklerle süslendiği, Orta Bizans adı verilen dönemin başlangıcı olan Makedonyalılar hanedanının ortaya çıkmasından bir çeyrek yüzyıl önce son buldu. Komnenoslar dönemi de dahil olmak üzere, bu devrin kiliseleri, daha erken örneklere kıyasla küçüktü ve haç planlı denilen yeni bir tipte yapılmışlardı. Benzer kiliseler, Latin işgalinin ardından gelen Palaiologoslar devrindeki yeniden canlanış sırasında da inşa edildiler. Orta ve Geç Bizans dönemlerine ait kiliseleri tarihlendirmek, özellikle çoğu birkaç yapım aşaması geçirdiğinden genellikle zordur. Bununla birlikte, Palaiologoslar devri binaları, bol süslemeli taş işçilikleriyle çoğu zaman ayırt edilebilirler. Bu dönemde, ayrıca, son Bizans rönesansının eriştiği doruk noktası konumundaki, bugün Kariye Camii Müzesi olan Khoradaki İsa Kilisesinin harikulade mozaik ve freskoları yapılmıştır. Kitap boyunca anıtlar, kendi zaman dilimleri dahilinde, Bizans İmparatorluğunun uzun ve çalkantılı tarihi süresince yönetimi devralan başlıca hanedanların devirlerinde meydana gelen ve içiçe girmiş politik, dini, sosyal, ekonomik, entelektüel ve sanatsal gelişmelerin parçası olarak anlatılacaktır. Bu hanedanların yaptırdığı anıtlar, bugün, Byzantionun mimari ve sanatsal mirasının başlıca kısmını oluştururlar. Byzantion, Eski Greko-Romen dünya ile Rönesans Avrupası ve Osmanlı İmparatorluğu dünyaları arasında bir bağ meydana getirmiştir. Notlar 1 C. J. G. Turner, The Career of George-Gennadius Scholarius, Byzantion 39 (1969): 420-55.