Badiiylik Va Hayotıy Haqiqat

NASIROV AZIMIDIN BADIIYLIK VA HAYOTIY HAQIQAT (“Yulduzli tunlar” va “Ona lochin vidosi” romanlari misolida) İstanbul, 2019 Nasirov Aizmidin Normamatovich. Badiiylik va hayotiy haqiqat (“Yulduzli tunlar” va “Ona lochin vidosi” romanlari misolida). Monografiya. – 134 bet. Monografiyada o„zbek adabiyotining iste‟dodli adiblaridan biri Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”, “Ona lochin vidosi” romanlaridagi tarixiy haqiqatning badiiy talqinga aylanish jarayoni, tarixiy shaxs siymosining yaratilishi, tarixiy romanda badiiy zamon va makon (xronotop) tasviri kabi muammolar tahlil etilgan. Ijtimoiy muhitning badiiy xarakterga ta‟siri, ijodkor tomonidan badiiyat mezonlari asosida obraz yaratish mahorati haqida mulohazalar qayd etilgan. Romanda tarixiy shaxs siymosi, ya‟ni Bobur va Shayboniyxon obrazlarining «Yulduzli tunlar» romanidagi talqini xususida so„z yuritilgan. Romanning poetik xususiyatlari tadqiq qilingan. Shuningdek, temuriy malikalardan biri bo„lgan Gavarshod begim obrazining badiiy adabiyotdagi talqini bir qator asarlar misolida qiyosiy tahlil etiladi. Mustaqillik yillarida yaratilga “Ona lochin vidosi” romanida tarix haqiqatiga monand tarzda Gavharshod begim obrazi yaratilganligiga alohida e‟tibor qaratilgan. Monografiya oliy o„quv yurtilarining 5220100 – filologiya va tillarni o„qitish (o„zbek tili) yo„nalishidagi bakalavr va 5A120101 – Adabiyotshunoslik (tillar va tadqiqot yo„nalishlari bo„yicha) yo„nalishida tahsil olayotgan talabalarga mo„ljallangan. Shuningdek Turkiyening Firat universiteti Turk tili va adabiyoti, Qardosh turk lahjalari fakultetlarining talabalariga “O„zbek adabiyot”i fanidan ma‟ruza va amaliy mashg„ulotlarni o„tishda unumli foydalanilgan. Mas‟ul muharrir: Hotam UMUROV O„zbekiston, filologiya fanlari doktori, professor, Taqrizchilar: Ahmet BURAN Turkiye, Firat universiteti professori, filologiya fanlari doktori, Ercan ALKAYA Turkiye, Firat universiteti professori, filologiya fanlari doktori ****** SO„Z BOSHI Asrlar davomida shakllangan milliy qadriyatlarimiz, urfodatlarimiz bir-biriga hamohang bo‗lgan xalqning yillar davomida ma‘lum bir ijtimoiy-siyosiy voqelik tufayli uzoqlash holati ko‗zga tashlandi. Ammo O‗zbekistonning Istiqlolga erishishi, o‗zining buk davlatchilik tarixini bir asrdan ortiqroq davr o‗tgandan so‗ng qayta tiklashi Turkeyi Jumhuriyatini, uning xalqini cheksiz quvonchiga asos bo‗lgan edi. Shunday bo‗lsa-da, keying uch yil davomida, barcha sohalarda bo‗lgani kabi O‗zbekistondagi ta‘lim sohasidagi islohatlar o‗zbek davlatining, qolaversa, xalqining tqraqqiyot tamoyillarini rivojlangan davlatlar qatoridan o‗rin olish imkonini juda ham kengaytirdi. Ta‘lim jarayonidagi islohatlarning mahsuli sifatida etuk mutaxasislar almashish, yillar davomida orttirilgan tajribalarni almashish va bugungi zamonaviy ta‘lim jarayonidagi o‗zgarishlarni o‗rganish esa har ikki xalqning yanada taraqqiyotidan dalolatdir. Turkiy xalqlar madaniyati tarixida Ysuf Xos Hojibning ―Qutadg‗u bilig‖, Mahmud Qoshg‗ariyning ―Devonu lug‗atit turk‖, Ahmad Yuknakiyning ―Hibbatul haqoyiq‖ asarlarining ikki xalq tomonidan o‗rganilishi yoki temuriylar sivilisatsiysining etuk vakillari hisoblangan Mirzo Ulug‗bek, Gavharshod begim, Husayn Bayqaro, Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi o‗z davrining buyuk siymolarining tarixini, murakkab hayotini tarixiy voqealar zamirida o‗rganishi ham bejiz emas. Ular yratgan, bizgacha etib kelgan ma‘naviy merosdan oziqlandi va oziqlanmoqda. Shu nuqtaiy nazardan, Samarqand davlat universitetining professori, filologiy fanlari doktori Azimidin Nasirov tomonidan yaratilgan bu monografiyada dunyo xalqlaqri tarixida juda ulkan ma‘naviy meros qoldirgan, buyuk iste‘dod sohiblari Mirzo Ulug‗bek, Zahiriddin Muhammad Boburning XX asrda yaratilgan o‗zek romanlaridagi badiiy obrazini bir qator tarixiy manbalar asosida qiyosiy o‗rganishi bizda juda katta ta‘surot qoldirdi. Mirzo Ulug‗bekning bolidaiy muhtaramasi Gavharshod begimning nurli siymosini, turli janrlardagi asarlarda talqin etilishiga judda kata e‘tibor 12 / NASIROV AZIMIDIN beradi va ma‘lum ma‘noda uning haqiqqiy obrazi Primqul Qodirovning ―Ona lochin vodosi‖ romanida yaratilganligiga o‗z e‘tiborini qaratadi. Asar sujetidan o‗rin olgan ―Ona lochin‖ hikoyatidagi Ona Burgutning fojialariga qiyosiy tahlil qilingan o‗rinlari kitoxon qalbini larzaga solidi. Ana shunday murakkab sharoitda ham insoniy fazilatlarini saqlab qolishi Gavharshod begimning etuk va oqila temuriy malika ekanligi asoslangan. Pirimqul Qodirovning ―Yulduzli tunlar‖ romanida esa iste‘dodli ijodkor, shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur badiiy obrazi talqiniga diqqatini qaratadi. Buyuk bir siymoning qalbida, jismida shohlik va shoirlik mujassam bo‗lib, nafaqat, turkiy xalqlaqr tarixida balki, jahon sivilizatsiyasida ham o‗ziga xos o‗rni mavdudligini alohida ta‘kidlaydi. Muallif faqat badiiy asardagi obraz talqini bilan cheklanib qolmasdan, balki Zahiriddin Muhammad Boburning me‘muar (esdaliklar) asari bilan bir qatorda, hid xalqining faxri bo‗lgan Javohirlal Nuruning ―Hidiston tarixi‖, ingiliz tarixchisi Uilyam Eriskinning ―Bobur Hidistonda‖ kabi nodir asarlardagi haqqoniy qarashlar, fikrlarga ham ijodiy yondoshadi va munosabat bildiradi. Ayniqsa, Hasanxoja Nisoriyning ―Muzakkiri ahbob‖, Hafiz Tanish Buxoriyning ―Sharafnomaiy Shohiy‖ kabi tarixiy manbalardagi tarixiy faktlarga ijodkor, romannavis Pirimqul Qodirovning qay tarzda ijodiy yondoshganligini, adabiy-tanqidiy qarashlarga asoslangan holda tahlil qiladi. Romandagi shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur istiroblarini, dramatik holatlarini, tarix sahnasidagi g‗olibu mag‗lubliklarini shoir she‘riyati misolida ham qiyosiy o‗rganadiki, bu esa Bobur shohdagi buyuk insoniy fazilatning yuksak darajada bo‗lganligini isbotlaydi. Xullas, monografiyadan o‗rin olgan tahlillar orqali buyuk insoniy fazilat egasi bo‗lgan shaxslar faoliyatini o‗rganishda, bu haqida hayotiy xulosalar chiqarishga imkoniyat yaratadi. Pirimqul Qodirovning badiiy obraz yaratishdagi mahorati ko‗rsatilgan. Bunday tushunchalar va tahlillar bugungi kitobxonni tarixga, buyuk siymolarga bo‗lgan muhabbatini yuksalishiga asos bo‗ladi. Ahmet BURAN, Ercan ALKAYA Turkiye, Firat universiteti professorlari, filologiya fanlari doktorlari